Trải qua nhiều biến động thăng trầm của lịch sử, lễ hội Cầu Ngư ở Khánh Hòa vẫn được người dân nơi đây giữ gìn và truyền lại nguyên vẹn như một nét đẹp văn hóa, niềm tự hào của người vùng biển. Những năm gần đây, nhờ sự quan tâm, đầu tư của các cấp chính quyền, lễ hội Cầu Ngư được tổ chức đầy đủ, chu đáo, trọn vẹn phần lễ truyền thống và mở rộng phần hội với nhiều trò chơi dân gian hấp dẫn thu hút du khách tham gia.
(Múa Lân Nghinh Ông – Ảnh: LTH)
Có dịp đặt chân đến Nha Trang vào khoảng tháng 2, tháng 3 âm lịch, bạn nhất định không thể bỏ qua lễ hội Cầu Ngư truyền thống nổi tiếng người dân Làng biển.
Lễ hội Cầu Ngư ở Khánh Hòa bắt nguồn từ tục thờ Ông Nam Hải. Ông Nam Hải là cách gọi trang nghiêm của người dân vùng biển miền Nam Trung Bộ dành cho cá voi – loài cá tượng trưng cho điềm lành với thân hình to lớn, thường cứu giúp ngư dân khi gặp nạn trên biển. Người dân xem cá voi là một trong những vị thần biển linh thiêng. Khi cá chết trôi dạt vào bờ, dân làng chài thường làm tang lễ long trọng và thờ ở Lăng Ông.
Lễ hội Cầu Ngư ở Khánh Hòa không chỉ là nét văn hóa độc đáo mà là ngày hội lớn của người dân làng biển, thể hiện niềm tin của con người vào những giá trị tốt đẹp, ý chí vượt gian lao, không ngại khó để xây dựng cuộc sống ngày càng tốt đẹp. Đồng thời, nó còn thể hiện lòng biết ơn, truyền thống uống nước nhớ nguồn của dân tộc ta, tạo nên sự gắn kết cộng đồng của cư dân vùng biển từ bao đời. Nó tái hiện nét đẹp lao động của cư dân vùng biển dưới các hình thức trò diễn dân gian, tế lễ, các loại hình nghệ thuật truyền thống. Từ đây, vốn văn hóa dân gian, nghệ thuật truyền thống của vùng đất Nam Trung Bộ được nuôi dưỡng, kế thừa, giúp giữ gìn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của ông cha.
Lễ hội Cầu Ngư thu hút du khách không chỉ ở phần lễ trang trọng, thể hiện nét đẹp của tín ngưỡng dân gian mà còn ở phần hội tưng bừng, nhộn nhịp. Lễ hội Cầu Ngư ở Khánh Hòa với tiến trình gồm: lễ Rước Sắc, lễ Nghinh Ông, trò diễn Hò Bá Trạo, lễ Tỉnh Sanh, lễ Tế Chánh, Thứ lễ và Tôn vương,…
Lễ hội Cầu Ngư mở đầu bằng lễ Rước Sắc
Lễ Rước Sắc là phần lễ mở màn cho lễ hội Cầu Ngư, diễn ra vào buổi sáng đầu tiên của lễ hội. Lễ được thực hiện trang trọng bởi các lão ông lớn tuổi, được kính trọng trong làng. Lễ Rước Sắc bắt đầu với phần Thỉnh Sắc được thực hiện tại nhà Tiền hiền. Các bô lão sẽ dâng hương bái tế để thỉnh Ông Nam Hải về Lăng Ông. Sau đó là phần Rước Sắc có sự tham gia đông đảo của người dân làng chài đưa ông Nam Hải về Lăng. Cuối cùng là phần lễ Khai sắc, như một lời thông báo bắt đầu lễ hội Cầu Ngư.
Lễ Nghinh Ông
Lễ Nghinh Ông thường được tổ chức vào lúc sáng sớm khi thủy triều lên. Đây là nghi thức nhằm rước hồn Ông Nam Hải từ ngoài biển khơi về với Lăng thờ để làm lễ Tế Chánh. Lễ kéo dài trong hai giờ, diễn ra trên biển với đoàn thuyền ghe ra khơi để rước Ông Nam Hải. Khi đoàn thuyền trở về, đội Siêu sẽ múa trước điện để mừng Ông Nam Hải nhập điện, về với dân làng. Không khí lễ Nghinh Ông rất nhộn nhịp với tiếng trống, tiếng chiêng rộn ràng, thu hút không chỉ người làng mà rất đông du khách đến xem.
Hò Bá Trạo – biểu diễn dân gian hấp dẫn
Hò Bá Trạo là loại hình nghệ thuật diễn xướng dân gian mang tính tổng hợp (múa, hát, nói,..), đậm tính nghi lễ của cư dân vùng biển Nam Trung Bộ. Đây cũng là đặc trưng của lễ hội Cầu Ngư ở Khánh Hòa. Đội hò thường gồm 15 đến 19 nam thanh niên biểu diễn. Hò Bá Trạo tái hiện cảnh sinh hoạt, lao động của người dân làng chài qua các hoạt động: chèo thuyền, thả lưới, vượt sóng to gió lớn khi ra khơi,…
Hò Bá Trạo mang ý nghĩa tỏ lòng thương tiếc, biết ơn của ngư dân đối với cá Ông, cầu mong mưa thuận gió hòa cho mùa cá bội thu, đồng thời thể hiện ước vọng về cuộc sống an lành, no đủ của người dân làng chài. Loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo, sinh động này thu hút du khách khắp nơi đến xem, tìm hiểu.
Các hình ảnh phổ biến nhất được tái hiện trong các bài Hò Bá trạo là những nhân vật trên con thuyền đang lèo lái ngoài biển. Hò Bá Trạo ở Nha Trang Khánh Hòa thì thường gồm 4 lớp, lần lượt là các cảnh tế lễ, mùa màng bội thụ, cảnh con thuyền vượt sóng ra khơi, cảnh về bến… Các bài hò có thể dài đến cả trăm câu, là cả một câu chuyện đậm chất tín ngưỡng cũng như tôn vinh sức lao động, sự đoàn kết của con người.
Lễ Tỉnh Sanh tế các nhiên thần
Sau khi xong phần Hò Bá Trạo, là giờ phút diễn ra phần lễ thiêng liêng và quan trọng nhất – lễ Tế Chánh. Lễ diễn ra trong 1 giờ đồng hồ, kéo dài từ 10 giờ đến 11 giờ trưa. Phần lễ này được thực hiện trang nghiêm long trọng thể hiện sự tôn trọng, thành kính dành cho đức Ông Nam Hải, cầu mong Ông bảo trợ, che chở cho người ra khơi. Đây là nghi thức tế các nhiên thần. Trong lễ, người ta sử dụng heo sống nguyên con để làm vật bái tế.
Thứ lễ và Tôn vương
Thứ lễ là phần hát cúng thần. Lễ này không bắt buộc nên thường 2 – 3 năm mới thực hiện một lần. Phần này, người làng sẽ mời các đoàn hát bội về hát để phục vụ bà con nhằm thể hiện niềm vui, niềm biết ơn dành cho Ông Nam Hải khi kết thúc một mùa cá nhiều thu hoạch và bắt đầu một năm đánh bắt mới bội thu.
Tôn vương là nghi thức kết thúc lễ hội Cầu Ngư do đoàn hát bội thực hiện. Phần này thường kéo dài cả ngày đêm, thu hút bà con đến thưởng thức. Những người hát bội sẽ thể hiện những khúc ca tươi đẹp về cuộc sống, thể hiện mơ ước về một mùa màng bội thu, ấm no phía trước.
Lễ hội Cầu Ngư là di sản văn hóa phi vật thể đáng trân trọng, góp phần tạo nên bản sắc riêng cho vùng đất Khánh Hòa. Hòa mình vào lễ hội, bạn như được hòa mình vào không gian đậm nét cổ truyền, thưởng thức nhiều tiết mục văn hóa văn nghệ dân gian độc đáo, cũng như hiểu hơn về đời sống lao động, sinh hoạt của người dân làng biển. Lễ hội Cầu Ngư giờ đây là ngày hội của làng biển Khánh Hòa, là ngày sum họp của mọi người:
“…Tháng hai lạch cúng đức Ông
Ai đi đâu đó nhớ mong mà về…”
Lễ hội Cầu Ngư là lời mời gọi quê hương đối với những người xa xứ; là mạch ngầm nối ngàn xưa với ngàn sau để người dân biển muôn đời không rời xa biển.
Trung Kiên